Σημάδια Μνήμης από τον Δεκέμβρη του ΄44

Φοβήθηκα τη μνήμη

και την σκότωσα

Όμως εκείνη έζησε

Τραυματισμένη Δύσμορφη Τυραννική

[...]

Μάνος Χατζιδάκις, Μυθολογία, Εκδόσεις Ύψιλον

Η μνήμη στο παραπάνω απόσπασμα του μουσικοσυνθέτη παρουσιάζεται σαν ατομική δεξιότητα, εργαλείο ή τεχνική (μνημοτεχνική). Τα χαρακτηριστικά της, ωστόσο, μοιάζει να εντάσσονται σε ένα συλλογικό αίσθημα που διασώζει "αυτό που δεν πρέπει να ξεχάσουμε", σαν κοινωνική δέσμευση. Αν και εδώ βλέπουμε να χρησιμοποιείται ο α' ενικός, κατανοούμε πως η αθέατη αυτή ανάμνηση διαμορφώνει το συλλογικό παρελθόν.

Με μια βόλτα στο κέντρο της Αθήνας, μπορείς να αντιληφθείς όπου κι αν κοιτάξεις την προαναφερθείσα σχέση ανάμνησης και διαμόρφωσης συλλογικών ή εθνικών ταυτοτήτων, μέσα απο υλικές μαρτυρίες του παρελθόντος. Παρόλα αυτά, τα μνημεία (με μεταφορική και κυριολεκτική έννοια) στον δημόσιο χώρο ήδη από τα πρώτα χρόνια ίδρυσης του ελληνικού κράτους εξυπηρετούσαν το εθνικό και συλλογικό αίσθημα, σαν άλλες πινακίδες οδικής σήμανσης... Τι ισχύει όμως για εκείνες τις μαρτυρίες που η μνήμη τους «όπου και να την αγγίξεις πονεί» ;

Αυτή ακριβώς η απορία ήρθε και χθές το απόγευμα στο μυαλό μου, όταν κατά τη διάρκεια της βόλτα μου επι της Λ. Αμαλίας και Γκούρα, έπεσα πάνω σε ένα κτήριο, το οποίο κάνει ορατές τις τραυματικές του μνήμες μέχρι και σήμερα. Τα ίχνη που φέρει, παρότι βρίσκονται σε κοινή θέα και σε έναν πολυσύχναστο δρόμο, συνήθως περνούν απαρατήρητα. Εμείς, ωστόσο, θα μείνουμε για λίγο να "ακούσουμε" το ιστορικό αφήγημα που περιγράφει το κτήριο-μνημότοπος (lieu de mémoire) και η δύσκολη κληρονομιά του.

Κάπως έτσι, μεταφερόμαστε στην Αθήνα του 1944. Η Βέρμαχτ έχει αποχωρήσει από την πρωτεύουσα, ο πόλεμος σταματά και ο κόσμος χαρούμενος πλέον πανηγυρίζει την ελευθερία του, για πολλές ημέρες. Η πραγματικότητα ωστόσο δεν θα διατηρήσει για πολύ αυτή την ανέμελη πλευρά· Θάνατοι από πείνα, 50.000 άστεγοι, πληθωρισμός και ανάγκη σταθεροποίησης του νομίσματος, επιθυμία τιμωρίας των δωσίλογων και ζητήματα στην ποσόστωση του νέου εθνικού στρατού (πόσοι ΕΑΜίτες και αντι-ΕΑΜίτες), είναι κάποια από τα βασικότερα προβλήματα που τελικά θα οδηγήσουν σε μια ακόμα βίαιη σελίδα για τη χώρα, πριν ακόμα επουλώσει τις άσχημες μνήμες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

Μα τώρα η Αθήνα μοιάζει με πρόσωπο τόσο παραμορφωμένο από τις πληγές που δυσκολεύεσαι να το αναγνωρίσεις [...] Από δρόμο σε δρόμο συνηθίζω τη συμφορά και δεν ψάχνω πια για υπεύθυνους και για ενόχους.

Π. Χάρης (1992), Ημέρες οργής (Δεκέμβρης 1944), Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 402-5

Η ένοπλη σύγκρουση μεταξύ του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και των ελληνικών κυβερνητικών και βρετανικών δυνάμεων ξεκινά τη 1η Δεκεμβρίου 1944, όταν ο στρατηγός Ρόναλντ Σκόμπι εκδίδει μονομερή απόφαση διαταγής αφοπλισμού των ΕΛΑΣ. Η δυσαρέσκεια αυτής της πρωτοβουλίας απαντάται με την παραίτηση των Υπουργών του ΕΑΜ από την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας και τις επόμενες δύο ημέρες ακολουθεί συλλαλητήριο στην Πλατεία Συντάγματος και Γενική Απεργία.

Τα γεγονότα της 3ης Δεκέμβρη πολύ γρήγορα θα πάρουν αιματηρές διαστάσεις, με την ανταλλαγή πυρών και τελικά τον θάνατο διαδηλωτών έξω από το σπίτι του Γεωργίου Παπανδρέου, επί της Βασιλίσσης Σοφίας. Την επόμενη ημέρα, οι αιματοχυσίες συνεχίστηκαν με πολύ βιαιότερες καταστάσεις και τουλάχιστον 13 νεκρούς, μετά την εντολή βίαιης διάλυση της διαδήλωσης από τον αστυνομικό διευθυντή Αθηνών, Άγγελο Έβερτ (βλ. εφημερίδα «Ακρόπολις» 12 Δεκ. 1958).

Οι μαυροφορεμένες κοπέλες που κρατούν το πανό με το αίμα των διαδηλωτών (4 Δεκεμβρίου 1944).

Στις 6 Δεκεμβρίου ακολούθησε η λεγόμενη "Μάχη του Μακρυγιάννη" με την επίθεση του ΕΛΑΣ στο κτήριο Βάιλερ της Χωροφυλακής Μακρυγιάννη, το οποίο σήμερα στεγάζει τις υπηρεσίες της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αθηνών. Μέχρι και την οριστική λήξη των συγκρούσεων με την Συμφωνία της Βάρκιζας, στις 12 Φεβρουαρίου 1945, οι μάχες δεν σταμάτησαν. Οι πιο αιματηρές εξ αυτών διαδραματίζονται στο Γουδί, στους στρατώνες των Παραπηγμάτων, στα Εξάρχεια, στην Καισαριανή, στο Μεταξουργείο και στον λόφο του Αρδηττού.

Ας φανταστούμε λοιπόν ότι είμαστε στο προαναφερόμενο κτήριο της Λ. Αμαλίας. Παραμένουμε στην 6η Δεκεμβρίου 1944, με τον ΕΛΑΣ να κινείται ενάντια των ελληνικών κυβερνητικών δυνάμεων. Η πρώτη συγκέντρωση έρχεται από τις ανατολικές συνοικίες (Καισαριανή, Βύρωνας, Γούβα, Παγκράτι) μετά τη συνθηματική ριπή από τον Αρδηττό, με κατεύθυνση προς Ζάππειο και Λεωφόρο Αμαλίας. Στόχος είναι η επίθεση στο κτήριο του Πρώτου Σώματος Στρατού, όμως κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης θα υπάρξουν ανεξέλεγκτοι πυροβολισμοί, οι οποίοι μας γίνονται αντιληπτοί μέσα από τις τρύπες που παρουσιάζει η πρόσοψη του κτηρίου της οδού Αμαλίας 45.

Η πολυκατοικία εκτός των άλλων πρόκειται για ένα από τα χαρακτηριστικότερα δείγματα πολυκατοικίας του Μεσοπολέμου. Σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Λαζαρίδη και ολοκληρώθηκε το 1934, με τέσσερις ορόφους και υπόγειο. Μια δεκαετία πριν απο αυτό, ο ίδιος αρχιτέκτονας είχε σχεδιάσει το πλέον γνωστό σε εμάς ως Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Ετεροχρονισμένα, μπορούμε να σχολιάσουμε πως ενώ η -χρονικά- πρώτη σύνθεση είχε ως στόχο να αποδώσει ένα κενοτάφιο στη μνήμη των πεσόντων στους πολέμους, η πολυκατοικία της οδού Αμαλίας μοιάζει να αποδίδει τελικά ανάλογες μνήμες, έστω και αν αυτό πραγματοποιήθηκε με μελλοντικές ακούσιες παρεμβάσεις...

Κλείνοντας αυτή την αφήγηση, αξίζει να αναφερθώ στο σύνολο της εμπειρίας μου, η οποία με βρήκε με την κάμερά μου να φωτογραφίζω το κτήριο, κάνοντας τον κόσμο που περνούσε από εκεί να με κοιτά με απορία. Ένας εξ αυτών, γνωρίζοντας την ιστορία του κτηρίου, με πλησίασε για να επιβεβαιώσει τον λόγο φωτογράφισης της πολυκατοικίας. Επιβεβαιώνοντάς του τις προθέσεις μου, ξεκίνησε να μου μιλάει σχετικά με τις δικές του γνώσεις για το ΄44. Η απρόσμενη αυτή συζήτηση έκλεισε με ένα «ευχαριστώ» για την αφορμή ενθύμησης των ιστορικών γεγονότων και ένα γεμάτο προβληματισμό συμπέρασμα πως «αδιαφορούμε παντελώς για ό,τι συνηθίζουμε στο διάβα μας, ακόμα κι αν αυτό έχει ιστορική βαρύτητα».

Αν τελικά αυτή δεν είναι η ιδιότητα ενός μνημείου, τότε ποια είναι; Εάν δεν δημιουργεί ερεθίσματα, απορίες, τροφή για σκέψεις και συζήτηση μέσα στον δρόμο και μεταξύ αγνώστων, τότε ποια είναι η λειτουργίας του; Μήπως ο μαζικός τουρισμός και η επιφανειακή καλαισθησία μας κάνει να συνδέουμε τα μνημεία ή τα δημόσια γλυπτά με ένα αρμονικό content για αναρτήσεις με aesthetic feed; Καιρός να αναθεωρήσουμε πολλούς ορισμούς ή να ορίσουμε διαφορετικά το πως βλέπουμε/διαβάζουμε τον δημόσιο χώρο. Ένα graffiti πάνω σε κάποιο μνημείο, μια παρατημένη γειτονιά, μια υπερβολικά μοντέρνα συνοικία, οι μορφές των κτηρίων, οι αρχαιότητες εκτός μουσείου.... όλα φέρουν το δικό τους κοινωνικό, ιστορικό ή πολιτικό αφήγημα.

Καλές βόλτες,

Κ.

---

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Assmann, J. (1999). Η πολιτισμική μνήμη. Γραφή, ανάμνηση και πολιτική ταυτότητα στους πρώιμους ανώτερους πολιτισμούς. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Gallant, Th. (2017). Νεότερη Ελλάδα. Από τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας με τις μέρες μας. εκδόσεις Πεδίο, σ. 368-74

Χαραλαμπίδης, Μ. & Κατσίμη, Μ. (2018). Ιστορικοί Περίπατοι | Δεκεμβριανά: Η μάχη της Αθήνας. ΕΡΤ: